Italiaanse tradities: Kerstmis in Italië, Natale, Napolitaanse kerststal, Panettone en meer

Buon Natale!

Natale kent in Italie een lange traditie die al dateert van vóór de geboorte van Gesù. In de tijden van het oude Roma was 25 december al de dag, Saturnalia, waarop werd gevierd dat de dagen weer langer werden en dat de lente (in de verte) in zicht kwam.

Inmiddels is Kerstmis uitgegroeid tot verreweg het belangrijkste feest in Italie. Zoals ook in Nederland is het een familiefeest bij uitstek. De hele familie schaart zich rond de albero di Natale, kerstboom. De hoeveelheid kerstcadeautjes en het geld dat er aan wordt gespendeerd, doen onze uitgaven ruimschoots verbleken. Doen bij ons cadeautjes als parfum en elektrische (huishoudelijke) apparaten het goed, in Italie geef je goud en glimmers: veel, zwaar en opzichtig. Zoals alleen Italiaanse vrouwen kunnen dragen en er ook nog mee weg kunnen komen, zonder voor ordinair te worden versleten ...

Tradizione, Italiaanse kersttradities

De steden en stadjes in Italie zijn overdadig versierd met lichtjes, kerstbomen en meer dan één presepio, kerststal. De grootste kerstboom wordt elk jaar opgetuigd in Gubbio (Umbria). Met een lichtsnoer van 12 km lengte wordt een kerstboom gevormd tegen de hellingen van de Monte Ignino. Een spectaculair gezicht dat al ver in de omtrek zichtbaar is.

Kerst in Firenze [Florence]

Kerst in Firenze is haast een must: hele lanen met bomen, gevels van palazzi, etalages van winkels en monumenten rijkelijk voorzien van lichtjes, het karakteristieke geluid van de zampogna, doedelzak, en de geur van geroosterde hazelnoten die bijdragen aan een sprookjesachtige sfeer (met sneeuw zou het helemaal perfect zijn!!).

Kerst in Roma [Rome]

Op kerstavond, la vigilia di Natale, wordt in Roma een kanon afgeschoten van het Castel S. Angelo als aftrap van de feestdagen. Een andere traditie is het branden van de ceppo. Een houtblok dat brandend gehouden moet worden van kerstavond, tot capodanno, nieuwjaarsdag. Als een soort van metafoor voor het uitdoven van het oude jaar met al zijn negatieve of vervelende dingen tot aan het nieuwe begin.

Een verdwijnend kerstritueel zijn de herders die uit de bergen komen, hun lied zingen en muziek maken, bedoeld om geluk te brengen. Meestal twee aan twee, waarbij de een speelt op een cornamusa, een soort doedelzak gemaakt van geitenhuid, en de ander hem begeleidt op een ciaramella, een houten fluitje. In Abruzzo en Lazio heten ze pifferari en in Campania worden ze zampognari genoemd. Deze traditie wordt overgenomen door kinderen die zingend langs de huizen trekken in ruil voor snoep. De belangrijkste Italiaanse kersttraditie op kerstavond is toch wel dat de passeggiata wordt verplaatst naar een rondje langs de vele presepi, de kerststalletjes.

Presepio, de kerststal

Presepio terracotta

De geschiedenis van de presepio dateert van 1223 na Chr. Francesco d'Assisi vroeg aan een kunstenaar om de geboorte van Christus uit te beelden ter ondersteuning van zijn Bijbelse vertelling. De Jezuïeten en de Dominicanen verspreidden vervolgens de traditie naar andere delen van het land. Omdat de eerste kerststalletjes van terracotta werden gemaakt zijn er niet veel meer over, maar in de Sta. Maria Maggiore in Roma staat de oudst bewaard gebleven kerstgroep.

Kerststallen in Napoli [Napels]

In Roma, Genova en Sicilia is de kerststaltraditie ver ontwikkeld, maar Napoli spant toch wel de kroon. In de 18e eeuw werden spectaculaire kerststallen gemaakt in opdracht van adellijke families. Na verloop van tijd werden de groepen naast Giuseppe, Maria, Gesù, de os, de ezel en de herders, uitgebreid met zogenaamde secundaire figuren en geplaatst in een landschap. De beeldjes werden steeds detaillistischer uitgevoerd, uit hout gesneden met terracotta hoofden, handen en voeten. De drie wijzen gaan daarbij soms gekleed in luxe stoffen versierd met juwelen. Met details zo minutieus en delicaat, kunnen we hier spreken van ware kunstenaars; deze presepari bewerken namelijk beeldjes van slechts tien cm hoog.

Het grappige van de Napolitaanse presepio is dat er steeds figuren bij komen: beeldjes van mensen die dat jaar in het nieuws hebben gestaan, windmolens, huisjes, kerken, stationnetjes en hoe kan het ook anders: kleine pizza-oventjes waarin een 'vuurtje' brandt. De presepari hebben zich allemaal geconcentreerd in de Napolitaanse volkswijk Spaccanapoli en de sfeer rond de kersttijd, als het gebied is omgedoopt tot Via Natale, is geweldig. Ook de UNESCO heeft het belang van de traditie onderkend en deze op haar werelderfgoedlijst gezet.

Presepio in was

Natuurlijk vind je de presepi in alle soorten en maten en verspreid over het hele land. Naast levende kerststallen, vind je ze gemaakt van was in Buscemi (Sicilia) of van hout in Cesenatico (Emilia Romagna). Saillant detail is dat het kerstkindje daar niet wordt warm gehouden door de os en de ezel maar door twee dolfijnen. Op Sardegna vind je presepi in grotten, in Brescia gebouwd over een riviertje en bij de Amalfitaanse kust zelfs in de zee. En Italia zou Italia niet zijn als een pastafabriek in Varese de kerststal niet uitgevoerd zou hebben in... pasta.

Kortom: kerststalletjes vind je in alle stadjes en steden in Italia. In de Italiaanse kerken zijn vaak de mooiste te vinden. En naar goed Italiaans gebruik is er natuurlijk een behoorlijke competitie gaande over wie de mooiste heeft. [Lees verder na de foto]

Babbo Natale, de Italiaanse kerstman, en la Befana

Niet van Italiaanse oorsprong, maar wel wijdverbreid is Babbo Natale. De kerstman met zijn rendierslee die vanuit het hoge noorden komt om cadeautjes te brengen. Als je tenminste niet vergeet om hem een brief te sturen. Ondanks het feit dat Babbo Natale een bekende figuur aan het worden is, verdringt hij zeker niet la Befana. De oude vrouw (zeg nooit: heks) die op haar bezemsteel cadeautjes brengt bij de kinderen op 6 januari.

Vigilia di Natale, Kerstavond in Italie

Op vigilia di Natale, kerstavond, gaan de Italianen, na het eten van het gigantische kerstmenu, in hun 'goeie goed' naar de nachtmis of volgen ze deze op televisie, die natuurlijk wordt opgedragen door il Papa vanuit de San Pietro in Roma. En dan de dag erop, niet te vergeten, op het overvolle plein voor de kerk de zegening Urbi et Orbi waarbij il Papa jaarlijks naast de gebruikelijke kerstwensen in alle talen, Nederland in het bijzonder dankt voor de vele bloemen die deze ceremonie opsieren: "Zalig kerstfeest. Gartelijk dank voor die bloeoemen".

O, ja en tweede kerstdag kennen ze niet in Italia, dus geen pretparken, meubelshows, tuincentra etc. Uitbuiken doet men er op het werk of tijdens de voorbereidingen thuis voor Capodanno, oud en nieuw.